Góra Zelejowa - rezerwat

Kamieniołomy na Górze Zelejowej są jednym z ciekawszych śladów dawnego górnictwa. Miejsce to zasłynęło z występowania kalcytu o niepowtarzalnym wzorze – „różanki zelejowskiej”. Biały i różowy kalcyt zabarwiony wiśniowym hematytem z zielonkawymi i niebieskimi wtrąceniami minerałów miedzi, stwarzał niepowtarzalną kolorystykę. Nazwa „różanka zelejowska” pochodzi od unikalnej struktury skały, gdzie okruchy jasnego kalcytu, otoczone są wiśniowym hematytem, tworząc charakterystyczne różyczki. Ponadto wyjątkowość różanki polegała na możliwości uzyskania doskonałego poleru na powierzchni, przez co nasza rodzima skała stanowiła dużą konkurencję dla wielu marmurów włoskich.

Pierwsze wzmianki o wydobyciu, pochodzą już z XV wieku, kiedy to Jan Długosz opisywał: „Chęciny, góra z zamkiem do miasteczka przyległego tak zwana, w niej i około niej obfite kopalnie marmurów”. Najstarsze znane wyroby z różanki zelejowskiej znajdują się w katedrze wawelskiej w Krakowie. Spotykamy je również w wystroju wielu barokowych obiektów sakralnych nie tylko królewskiego Krakowa, ale też i Kielc, m.in. detale ołtarza głównego w klasztorze na Karczówce. W słownictwie regionalnym w stosunku do wielu eksploatowanych tu wapieni, używa się określenia „marmury”. Nazwa ta nie jest właściwa, gdyż wapienie świętokrzyskie, w przeciwieństwie do marmurów, nie są skałami przeobrażonymi (metamorficznymi). „Różankę zelejowską” do prawdziwych marmurów upodabnia budowa krystaliczna. Jednak to nie procesy metamorficzne spowodowały jej krystaliczną budowę. Za powstanie „różanki” odpowiedzialne są gorące zmineralizowane wody (wody hydrotermalne), które pod ciśnieniem krążyły i krystalizowały w spękanych skałach wapiennych, podczas waryscyjskich ruchów górotwórczych, w późnym karbonie (299-325 mln lat temu).

Szczelinowe wyrobiska, powstałe po wybraniu kalcytu, zwane w tym rejonie „szparami”, przecinają z północy na południe wapienne wzniesienia, osiągając niekiedy szerokość około 20 m. Miejscami na ścianach „szpar” widoczna jest czerwono - ceglasta zwietrzelina krasowa. Wody krasowe rozpuściły wapienną skałę i usunęły węglan wapnia. Pozostawiły ił i rdzawe związki tlenków żelaza, których nagromadzenia często wypełniają pustki krasowe. W ścianie wyrobisk widoczne są ślady dawnych prac górniczych stosowanych przy eksploatacji. Znajdują się tu wykute zagłębienia - miejsca po klinach, służących do odspajania bloków „różanki” od litej skały. Początkowo do pozyskiwania bloków, używano suchych klinów drewnianych, które po włożeniu w wykuty otwór, polewano wodą. Woda powodowała pęcznienie drewna i pękanie skały.

Z ostatnich uzyskanych z tego odsłonięcia bloków skalnych, wykonano okładziny kolumn, znajdujących się w muzeum w Oddziale Świętokrzyskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Kielcach przy ulicy Zgoda 21.  Eksploatacja wyrobiska trwała do roku 1954.